Ανάμεσα στις δύο αυτές συνθήκες Σεβρών και Λωζάννης, στο τριετές διάστημα έλαβαν χώρα : πολύπλοκες διεθνείς πολιτικές διεργασίες και ζυμώσεις και στον κυρίως ελλαδικό χώρο, αιματηρότατες στρατιωτικές επιχειρήσεις, ανεπίτρεπτες στρατιωτικές ελληνικές παραλείψεις, που οδήγησαν τελικά σ’ αυτό που ονοματίστηκε με τον τραγωδιακής χροιάς όρο «Μικρασιατική Καταστροφή».
Ωφέλιμο είναι -σαν λαός- να καταφεύγουμε με περίσκεψη ειδικά στις τραγικές ιστορίες της Φυλής μας -όπως αυτή της Μικράς Ασίας- και με την ερμηνεία και διαφώτιση έμπειρων ιστορικών μας να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για να πλοηγούμαστε με διορατικότητα και με όσο το δυνατόν πιο ασφαλή κριτική ματιά στο σημερινό χαοτικό κόσμο μας.
Αντλώντας από ένα απεριόριστο εύρος πηγών, με εκτεταμένη συνεχή αρχειακή αναφορά ο Διδάκτορας Σύγχρονης Ιστορίας Βλάσης Αγτζίδης -ο πλέον ειδικός στα θέματα Μικρασιατικού και Ποντιακού Ελληνισμού- με δεκαοκτώ ήδη παρεμφερούς θέματος βιβλία στο συγγραφικό του ενεργητικό, προσφέρει στον Έλληνα αναγνώστη με το νέο του πόνημα : «Μεταξύ Σεβρών και Λωζάννης – Πλευρές της Μικρασιατκής τραγωδίας» μία οξυδερκή, διαφωτιστική, αποκαλυπτική και παράλληλα ελκυστική για ανάγνωση αφήγηση , πάνω στα όσα πραγματικά διαδραματίστηκαν στη διάρκεια αυτής της περιόδου 1920 – 1923, στη διάρκεια της πλέον ταραχώδους και τραγικής περιόδου της Νεοελληνικής Ιστορίας μας.
Στην ιστορική αυτή πραγμάτευση, τη διαρθρωμένη σε έξι κύρια κεφάλαια, με εναλλασσόμενο το καθένα αριθμό τιτλοφορούμενων υποενοτήτων, ο αναγνώστης πληροφορείται διεξοδικά για τα πλέον ακανθώδη ζητήματα του καιρού εκείνου:
- το κλίμα υπογραφής και τη φυσιογνωμία των δύο Συνθηκών Σεβρών και Λωζάννης
- την πορεία του Ποντιακού Ζητήματος από τη γένεσή του μέχρι την οδυνηρότατη κατάληξή του καθώς και την παρόμοια του Μικρασιατικού Ζητήματος, με αναλυτικότατη και αιτιολογούμενη παρουσίαση της στάσης όλων των Μεγάλων Δυνάμεων στο θέμα αυτό, καθοριστικότατης για την πορεία εξέλιξής του
- με οξύνοια και βαθύτητα αποσαφηνίζονται οι συνθήκες του καταστροφικού Εθνικού Διχασμού που άρχισε το 1915 και αριθμούνται με διεισδυτικότητα οι ανυπολόγιστου μεγέθους συνέπειές του.
- παρακολουθεί επίσης ο αναγνώστης τον πυρήνα της ευφυούς ερευνητικής εργασίας του Βλάση Αγτζίδη: του πως προέκυψε το προσφυγικό κύμα και πριν και μετά την ήττα του 1922, την τύχη εγκατάστασής του στον ελλαδικό χώρο, τον τρόπο αποκατάστασής του, την αντιμετώπισή του από το πολιτικό κατεστημένο, τη σχέση του με την αριστερά, την εκλογική του συμπεριφορά καθώς και την τύχη των Ελλήνων προσφύγων από τον Ανατολικό Πόντο και το Νότιο Καύκασο στη Ρωσία και στην Ε.Σ.Σ.Δ.
- άξια ιδιαίτερης προσοχής στο βιβλίο : μια πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση και διεξοδική ανάλυση για τις συγκρούσεις στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Αριστεράς πάνω στο Ανατολικό Ζήτημα. Εκτίθενται με οξύνοια και σαφήνεια οι αντικρουόμενες θέσεις του Ρώσου πολιτικού και θεωρητικού Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν, της Γερμανίδας μαρξίστριας πολιτικής θεωρητικού Ρόζας Λούξεμπουργκ, της οποίας οι θέσεις ανιχνεύονται και στα έργα των Ελλήνων μαρξιστών Σκληρού και Γληνού, με παράθεση και των αντιλενικών θέσεων του Λέοντα Τρότσκι, θεμελιωτή του Τροτσκισμού.
- ο τραγικότατος και μόνον επίλογος- με τον οποίο ο συγγραφέας ολοκληρώνει το βιβλίο του: την εν έτει 1924 εμπορία των οστών των νεκρών Ελλήνων της Μικράς Ασίας από τους Ευρωπαίους εμπόρους της εποχής, εποχή κατά την οποία συγκυβερνούν στην Ελλάδα ομονοούμενοι φιλελεύθεροι και με ροπή προς το φιλομοναρχισμό πολιτικοί, αδιαφορώντας για τη διέλευση μέσω ελληνικών θαλασσών και λιμένων των μακάβριων φορτίων - είναι αρκετός για να ενσκήψει ο διπλός βαθύς προβληματισμός στον αναγνώστη : αφενός μεν -με πρόσφατη τη μνήμη του Εθνικού Διχασμού- για του τι καταφέρνει να χωρίσει τελικά μέχρι θανάτου και του τι καταφέρνει να ενώσει αδερφικά έναν Έλληνα με έναν άλλον και αφετέρου για του τι σημασία και αξία έχει άραγε η θυσία ενός Έλληνα αγωνιστή ή ενός πεσόντα για την Ελευθερία μπρος στις πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες ξένων και -το χειρότερο-ντόπιων ιθυνόντων και μεγαλοπαραγόντων.
Απαιτεί ιδιαίτερα τάλαντα το εγχείρημα ενός ιστορικού να αναδιηγηθεί, να ζωντανέψει το παρελθόν, με βάση τις ιστορικές πηγές που έχει αυτό αφήσει, να τοποθετήσει μαρτυρίες, εμπειρίες, βιώματα στο ιστορικό τους συγκείμενο και να βοηθήσει τον αναγνώστη να κατανοήσει αυτό το παρελθόν και να διαμορφώσει μία σαφή και ολοκληρωμένη εικόνα και άποψη γι’ αυτό που ονομάζεται « Ιστορία του Τόπου του».
Στην πραγματεία του «Πως δει ιστορίαν συγγράφειν», «πως πρέπει να γράφεται η ιστορία» -που αποτελεί το μοναδικό, συστηματικό έργο της Αρχαιότητας για τους κανόνες της άρτιας συγγραφής ιστορικών έργων, ένα έργο με μεγάλη δημοτικότητα στην Αναγέννηση ως τον 19ο αιώνα- ο περίφημος σοφιστής και συγγραφέας Λουκιανός (120-180 μ.Χ) μας διαφωτίζει για το ποια πρέπει να είναι τα σημαντικότατα προσόντα ενός ικανού ιστορικού, γράφοντας: « Φημί τοίνυν τον άριστα ιστορίαν συγγράφοντα δύο μεν ταύτα κορυφαιότατα οίκοθεν έχοντα ήκειν: σύνεσιν τε πολιτικήν και δύναμιν ερμηνευτικήν…», « Λέγω λοιπόν ότι για να μπορεί κάποιος να γράφει στην εντέλεια ιστορία, πρέπει να έχει εκ φύσεως δύο κυρίως αρετές : πολιτική οξύνοια και δύναμη περιγραφική …».
Οπλισμένος με την κατά Λουκιανό πρώτιστη αρετή του πετυχημένου ιστορικού: τα υπεραναπτυγμένα πολιτικά αισθητήρια, διεισδυτικός επίσης, ορθολογιστής, οξύνους ο Βλάσης Αγτζίδης δεν αρκείται στο βιβλίο του στην απλή εξιστόρηση των γεγονότων και την επιφανειακή τους ανάλυση. Αντιλαμβάνεται την ακριβή πολιτική τους σημασία και διάσταση, τις σκοπιμότητες, τις άμεσες και έμμεσες συνέπειες των όσων διαδραματίζονται και τις καθιστά απόλυτα διαυγείς και διάφανες στον αναγνώστη, για να τις κατανοήσει πλήρως.
Η πολυσύνθετη επικρατούσα πολιτική και κοινωνική κατάσταση στον Ελλαδικό χώρο καθώς και η θολότατα, μυστικά ασκούμενη πολιτική όλων των ουκ ολίγων εμπλεκομένων χωρών στην κρίσιμη περιγραφόμενη εποχή, αποκρυπτογραφούνται, ξεδιαλύνουν, ερμηνεύονται από την πολιτική οξύνοια του γράφοντος, ο οποίος βοηθάει έτσι τον αναγνώστη να αφυπνιστεί, να προσλάβει την αλήθεια και την ουσιαστικότητα των γεγονότων και να αντιληφθεί τους πραγματικούς λόγους της λήψης πολιτικών και στρατιωτικών συγκεκριμένων αποφάσεων.
Με την πολιτική αυτή ερμηνεία κάθε συμβάντος, ο αναγνώστης γνωρίζει -όσο καλύτερα γίνεται- την αλληλοσυσχέτιση πολιτικής και ιστορίας, καθώς «ένα σημερινό πολιτικό γεγονός είναι αυριανή ιστορία», ακονίζει τα πολιτικά του αισθητήρια, ώστε να συμμετέχει πιο ενεργά, πιο αποτελεσματικά στην πολιτική διαμόρφωση του παρόντος και του μέλλοντος καθώς και να φιλοτεχνήσει ουσιωδέστερα το πορτρέτο της Συλλογικής του Συνείδησης.
Η βαθιά πολιτική ανάλυση του Βλάση Αγτζίδη και η παρουσίαση επίσης θεμάτων δομής και λειτουργίας της κοινωνίας- όπως η ευφυέστατη προσέγγιση του προσφυγικού προβλήματος στην Ελλάδα - στο συγγραφικό του έργο -που μαρτυρούν έμμεσα και ένα βαθύ και αληθινό ενδιαφέρον για τη βελτίωση των σημερινών συνθηκών και της πολιτικής και της κοινωνίας- ενισχυόμενα από το πάθος της ιστορικής έρευνας φέρνουν στο φως σημαντικότατα , πρωτοϊδωμένα ντοκουμέντα και μαρτυρίες, που φωτίζουν άπλετα και ισχυροποιούν το περιγραφόμενο από τον συγγραφέα ιστορικό και κοινωνικό γίγνεσθαι .
Σ’ ό,τι αφορά τη δεύτερη κατά Λουκιανό αρετή του ιστορικού: την περιγραφική ικανότητα, ο ίδιος ο Λουκιανός ο Σαμοσατεύς αναφέρει: «…την δε φωνήν και την της ερμηνείας ισχύν… ειρηνικώτερον διακείμενος και ο μεν νους σύστοιχος έστω και πυκνός, η λέξις δε σαφής και πολιτική, οία επισημότατα δηλούν το υποκείμενον», «όσο για τη γλώσσα και την εκφραστική δύναμη…με νηφάλια δύναμη. Η σκέψη του πρέπει να έχει συνοχή και να είναι πυκνή, το λεκτικό να έχει σαφήνεια και να ταιριάζει σε πολιτικές υποθέσεις, κατά τρόπο που να εκφράζει με απόλυτη ακρίβεια το θέμα».
Ο έμπειρος, πολυγραφότατος ιστορικός συγγραφέας Βλάσης Αγτζίδης κατέχοντας απόλυτα τις από την εποχή του Λουκιανού και πριν από αυτόν, αναφερόμενες αρετές γραφής, παραδίδει στον αναγνώστη ένα ευανάγνωστο κείμενο, που το διακρίνει η επιλογή της σωστής λέξης, η συντομία στη διατύπωση, η αντιστοιχία μεταξύ περιεχομένου και διατύπωσης, ήρεμα ρητορικά σχήματα, ένας νηφάλιος λεκτικός κόσμος, που κάνει ρευστό και ελκυστικό ένα σοβαρό ιστορικό κείμενο.
Βάζοντας δε στο αφήγημα τους ίδιους τους πρωταγωνιστές να μιλούν μέσα από αλληλογραφία, δημόσιες δηλώσεις, υπομνήματα, εξομολογήσεις σε πρώτο πρόσωπο -- όπως η αναφορά της αφήγησης του Ελευθερίου Βενιζέλου στον έλληνα επιχειρηματία Πρόδρομο Μποδοσάκη για την αποδοχή της πρότασης των συμμάχων για την ανάληψη της εντολής για το Σαντζάκιο Σμύρνης τον Μάιο του 1919 : «τα όνειρα της φυλής επραγματοποιούντο. Πως μπορούσα να αρνηθώ? Αλλά πρόθεσή μου δεν ήταν να προχωρήσω εις το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, όπως έκαναν οι διάδοχοί μου. Αυτό αποτέλεσε παραφροσύνη» -- το αφήγημα κερδίζει σε αμεσότητα και γίνεται πολύ πιο οικείο και ρεαλιστικό για τον αναγνώστη, μπορεί βέβαια και να τον συντρίψει κιόλας. Εξαρτάται πάντα από το τι έχει αναφερθεί στην αφήγηση.
Πολλοί και ισχυροί οι λόγοι να διαβάσει ο σύγχρονος ‘Ελληνας ένα ιστορικό κείμενο του Βλάση Αγτζίδη: ο κυριότερος όμως είναι το αξίωμα, πάνω στο οποίο διαφαίνεται καθαρά ότι στηρίζει την όλη του πολυετή παρουσία στην ελληνική ιστοριογραφία: «Η ιστορία δεν γράφεται και δεν παρουσιάζεται επιλεκτικά. Ο ιστορικός δεν αποφασίζει τι επιλέγει να ανασύρει από τη Συλλογική Μνήμη και να παρουσιάσει στο λαό και τι για λόγους σκοπιμότητας και καθοδήγησης των κρατούντων εγκαταλείπει στη λήθη. Άφοβος, ελεύθερος, αδέκαστος, φίλος της Αλήθειας καταγράφει τι έγινε, πως έγινε ό,τι έγινε, αλλά και με παρρησία, συνειδητότητα και απόλυτη πολιτική καθαρότητα ερμηνεύει γιατί έγινε».
Μια τέτοια Ιστορία λοιπόν, του τύπου «Βλάση Αγτζίδη» αξίζει να διαβάζει και να εγκολπώνεται ο σύγχρονος ‘Ελληνας.
Θεοδωρίδου Θεοδώρα
Φιλόλογος Ξ.Γ.
