Είναι γνωστά όσα διέσωσε η τοπική μας παράδοση σχετικά με την απελευθέρωση της κωμόπολης. Αναφερόμαστε στο γεγονός της πρωτοβουλίας των Δημογερόντων της να παρουσιαστούν στην ανώτατη ελληνική στρατιωτική αρχή, τον Διάδοχο και Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο και να αιτηθούν αποστολή τμημάτων Στρατού για την απελευθέρωσή τους, πριν εισέλθουν δυνάμεις των συμμάχων Βουλγάρων που κατέρχονταν από βορρά. Η πρωτοβουλία ήταν δείγμα πατριωτικών αισθημάτων και φρονημάτων.
(Γουμένισσα το 1903)
Τμήματα των ελληνικών Μεραρχιών, της 4ης και της 6ης, που διοικούσαν αντίστοιχα οι Στρατηγοί Κωνσταντίνος Μοσχόπουλος και Κωνσταντίνος Μηλιώτης, στις 21 Οκτωβρίου βρίσκονταν στην περιοχή Αθύρων και Αγίου Πέτρου, για να επιχειρήσουν πρόσβαση στην απέναντι περιοχή, Αξιοχωρίου – Άσπρου. Κατόρθωσαν να περάσουν από τον “πόρο Αξιοχωρίου” και να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τα συγκοινωνιακά δίκτυα. H επιχείρηση ολοκληρώθηκε στις 25 Οκτωβρίου 1912.
Νωρίτερα, στις 22 Οκτωβρίου, ο 1ος Λόχος του 1ου Τάγματος του 9ου Συντάγματος της 4ης Μεραρχίας εισήλθε στη Γουμένισσα. Διοικητής του λόχου ήταν ο Υπολοχαγός Βενετσιάνος Καπετανάκης. Παραδόθηκε η οθωμανική φρουρά και επιτεύχθηκε άλλος ένας στόχος των επιχειρήσεων, η κατάληψη και ο έλεγχος του επαρχιακού κέντρου της Γουμένισσας. Την επομένη, 23 Οκτωβρίου 1912, υπογράφηκε η παράδοση. Εγκαταστάθηκε ελληνική φρουρά εν μέσω πανηγυρισμών των κατοίκων.
Το εγχείρημα της διέλευσης του Αξιού στην περιοχή που προαναφέραμε αλλά και της εισόδου του Στρατού στην Γουμένισσα έγινε κάτω από δύσκολες καιρικές συνθήκες. Βροχές, καταιγίδες, ασυνήθιστο κρύο για την εποχή, δυσκολίες στην πορεία λόγω της κακής κατάστασης του οδικού δικτύου και της λάσπης. Σχετική μαρτυρία καταγράφει το ζεύγος J. Leune, ανταποκριτών του περιοδικού των Παρισίων L’ Illystration που ακολουθούσαν τα τμήματα των Μεραρχιών που ήρθαν ελευθερωτές στην περιοχή μας.
(Έλληνες Στρατιώτες δίπλα στη λίμνη Γιαννιτσών)
Ο επίστρατος δημοσιογράφος Στράτος Κτεναβέας έγραψε: “...Το πρωί της 22ας Οκτωβρίου η Μεραρχίας μας (4η) αναχώρησε για τον Αξιό έχοντας την εντολή να περάσει από τη Γουμένισσα. Δόθηκαν τροφές, πυρομαχικά και όσους αιχμαλώτους είχαν τα τμήματά μας τους παρέδωσαν στα μετόπισθεν...”. Με την απελευθέρωση της Γουμένισσας αυτοδίκαια συνεπάγονταν έλεγχος από τις ελληνικές δυνάμεις της ομώνυμης τότε επαρχίας. Η σπουδαιότητα του γεγονότος καταφαίνεται από τα εξής:
Μετά τη μάχη των Γιαννιτσών οι τουρκικές δυνάμεις οπισθοχωρώντας, κατέστρεψαν τη γέφυρα του Αξιού στην περιοχή Χαλκηδόνας. Έτσι καθυστέρησε η είσοδος του Στρατού στη Θεσσαλονίκη. Ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και η Κυβέρνηση ανησύχησαν. Γνώριζαν τα σχέδια βουλγαρικών δυνάμεων. Είχαν στόχο την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, προς την οποία κατηύθυναν τις δυνάμεις τους. Ο Πρωθυπουργός με τηλεγράφημα προς την στρατιωτική διοίκηση συνέστησε να αξιοποιηθεί η γέφυρα Γουμενίσσης και δια αυτής να προχωρήσει ο Στρατός προς την πόλη του Αγίου Δημητρίου. Πρέπει να σημειώσουμε, πως η επί του Αξιού γέφυρα στο ύψος Αξιουπόλεως – Πολυκάστρου, όπως και ο εγγύς Σιδηροδρομικός Σταθμός, έφεραν το όνομα Γουμενίσσης από τη δημιουργία τους.
Η γέφυρα δεν χρειάστηκε να αξιοποιηθεί για την διέλευση του συνόλου του Ελληνικού Στρατού που πορεύονταν προς τη Θεσσαλονίκη, γιατί με τη συνδρομή των κατοίκων του Ρουμλουκίου, του κάμπου της Κεντρικής Μακεδονίας, στήθηκε στην περιοχή της Χαλάστρας νέα με σχεδίες και επιτεύχθηκε το ποθητό αποτέλεσμα. Η γέφυρα Γουμενίσσης που τέθηκε υπό τον έλεγχο των ελληνικών δυνάμεων αποτελούσε εφεδρεία.
Η Ελληνική Σημαία στο Δημαρχείο Γουμένισσας της περιόδου 1912-1920, (λεπτομέρεια από φ. Κιβωτού Γουμένισσας)
Ο τότε ανταποκριτής της εφημερίδας του Λονδίνου “Τάιμς” Κρώφορδ Πράις σημείωσε: “…. Οι Έλληνες επροχώρησαν με την 6ην μεραρχίαν προς το αριστερόν και κατέλαβον την πόλιν και τον σταθμόν Γουμέντζης, δεσπόσαντες τοιουτοτρόπως της γεφύρας, η οποία ζευγνύει εις το σημείον τούτο τον Αξιόν. Αναμφιβόλως η στρατηγική αύτη κίνησις είναι η εξαναγκάσασα τον Χασάν Ταχσίν πασσάν να εγκαταλείψει το σχέδιόν του, κατά το οποίον προτίθετο να αντιτάξει αντίστασιν εις Τόψιν (Γέφυρα) ...”. Και αλλού: “…. η υπό των Ελλήνων κατάληψις της Γουμέντζας κατέστησεν εις αυτούς δυνατόν να απειλήσουν την πλευράν των λειψάνων του τουρκικού στρατού, ο οποίος ήτο εστρατευμένος επί της αριστεράς όχθης του Αξιού ...”.
Οι πρώτοι μήνες της ελευθερίας ήταν δύσκολοι. Η συμμαχία με τη Βουλγαρία ίσχυε. Η κίνηση βουλγαρικών πολιτικών και στρατιωτικών αρχών ήταν απρόσκοπτη σε πολλές περιπτώσεις των απελευθερωμένων περιοχών από τους Έλληνες. Κάποτε η κατάσταση έγινε ανεξέλεγκτη. Οργανώθηκαν βουλγαρικές επιθέσεις σε πολλά μέρη και μεταξύ αυτών και εναντίον της Γουμένισσας στις 7 Νοεμβρίου 1912. Την κύκλωσαν δύο βουλγαρικά τάγματα. Ο επικεφαλής τους αυθαίρετα όρισε δική του δημοτική αρχή και απείλησε να εισέλθει στην κωμόπολη και να εκδιώξει την ελληνική. Στις όποιες αντιδράσεις από ελληνικής πλευράς, η ανώτατη βουλγαρική στρατιωτική αρχή ισχυρίζονταν πως οι δυνάμεις της είχαν προτεραιότητα εισόδου στη Γουμένισσα, τη Θεσσαλονίκη, την Αριδαία και τον Λαγκαδά. 
Ο Πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος και ο Αρχιστράτηγος Διάδοχος Κωνσταντίνος, (επιστολικό δελτάριο)
Η κατάσταση ανάγκασε τον φρούραρχο Θεσσαλονίκης Πρίγκιπα Νικόλαο να στείλει στις 21 Ιανουαρίου 1913 αυστηρό τηλεγράφημα στον Βούλγαρο Στρατηγό Χασαψίεφ. “.. Στρατηγέ μου, ο Ελληνικός Στρατός έχει την προτεραιότητα κατοχής εις απάσας τας χώρας … ως και εις τα επί της δεξιάς όχθης του Αξιού μέρη και προς νότον της Γευγελής, Γουμέντζα, Σούμποσκο (Αριδαία). Συνεπώς ουδεμίαν ανάμειξιν δυνάμεθα να επιτρέψωμεν εις την διοίκησιν αυτών...”. Λύθηκε το θέμα με τη συγκρότηση επιτροπών. Εξέτασαν τα δεδομένα και αποφάνθηκαν. Αναγνωρίζονταν στρατιωτική προτεραιότητα από τις ελληνικές δυνάμεις στις πόλεις που προαναφέρθηκαν.
