Γ. ΕΝΤΟΝΟ
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ
ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ
ΓΙΑ ΤΟΥΣ
ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

Πριν την 30.1.1923 η χώρα μας δέχτηκε χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες από διάφορα μέρη των Βαλκανίων και της Μ. Ασίας. Η Τουρκία, με την κατάρρευση της Οσμανικής Αυτοκρατορίας, πριν την παραπάνω ημερομηνία, δέχτηκε ακόμη περισσότερους μουσουλμάνους στο έδαφος της από τα Βαλκάνια, την Κριμαία και τον Σοβιετικό Καύκασο.Απ' όλους τους παραπάνω, πρόσφυγες Ανταλλάξιμοι  θεωρούνται μόνο οι πρόσφυγες που αντηλλάγησαν μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, δυνάμει ειδικής Συμβάσεως και μάλιστα της από 30.1.1923 Σύμβασης Υποχρεωτικής Ανταλλαγής των Ελληνο – Τουρκικών πληθυσμών που υπεγράφη στη Λωζάννη μεταξύ των Κυβερνήσεων της Ελλάδος και Τουρκίας. Όλοι οι υπόλοιποι, παρότι έχασαν τις πατρίδες τους, επειδή δεν πληρούν νομοτυπικώς τους όρους της Σύμβασης δεν θεωρούνται Ανταλλάξιμοι.
Κατά το αρθρ. 1 της Σύμβασης ημερομηνία εφαρμογής της συμφωνίας προσδιορίσθηκε η 1η Μαΐου 1923.  Ωστόσο, κατά ρητή πρόβλεψη του αρθρ. 3 Ανταλλάξιμοι δεν θα θεωρούνται μόνο αυτοί που αντηλλάγησαν μετά την ημερομηνία αυτή (1.5.1923), αλλά και όσοι ήδη από τις συμβαλλόμενες χώρες είχαν αλλάξει πατρίδες από 18 Οκτωβρίου 1912.
Το οξύμωρο στην υπόθεση είναι ότι αυτοί οι άνθρωποι, δεν θεωρούνται καν πρόσφυγες. Κατά το κείμενο της σύμβασης, όλοι οι Ανταλλάξιμοι θεωρούνται «μετανάστες» (emigrad) και όχι refuge (πρόσφυγες).
Αν και θεωρητικά είναι ορθός ο χαρακτηρισμός, διότι υπάγονται σε ειδικό νομικό καθεστώς που διέπει την κατάστασή τους, στην πραγματικότητα πρόκειται για πρόσφυγες, διότι τα δύο αυτά εκατομμύρια (2.000.000) ψυχών που αντηλλάγησαν, δεν ήταν εμπόρευμα για ανταλλαγή αλλά άνθρωποι που, παρά τη θέληση τους, είχαν χάσει για πάντα τις πατρίδες τους.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η αποκατάσταση αυτών των ανθρώπων (αγροτική και στεγαστική) εκ μέρους του ελληνικού κράτους δεν έγινε με νομοθεσία αποκατάστασης των Ανταλλαξίμων, αλλά με νομοθεσία αποκατάστασης των προσφύγων.
Πέρα όμως από την υλική αποκατάσταση των Ανταλλαξίμων (που δεν είναι και το κυριότερο) προκλήθηκαν από την εφαρμογή της Σύμβασης παράμετροι, οι οποίοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη ζωή όχι μόνο των ίδιων των προσφύγων, αλλά και των επιγόνων τους. Για παράδειγμα η απώλεια της πατρίδας δεν τραυμάτισε βαριά τον ψυχικό κόσμο μόνο των προσφύγων που τις έχασαν, αλλά και των επιγόνων τους τους οποίους εξακολουθεί να πληγώνει το προσφυγικό  σύνδρομο. Απόδειξη, η βαθιά συγκίνηση που νιώθουν χιλιάδες Πόντιοι, Θρακιώτες, Καππαδόκες, Ίωνες δεύτερης και τρίτης γενιάς όταν επισκέπτονται κάθε χρόνο τους γενέσιους τόπους των παππούδων τους.
Η άτυχη γενιά των προσφύγων δεν έχασε μόνο την πατρίδα της. Οι δύσμοιροι πρόσφυγες πέρα από τα βάσανα, τις στερήσεις, τις εξορίες και τους εκτοπισμούς που βίωσαν, με την Ανταλλαγή έχασαν το σπίτι τους, τον κήπο τους, το αγαπημένο τους δρομάκι, τον γείτονά τους, την εκκλησία τους, το σχολείο τους, την κόρη με τα ξανθά μαλλιά, τον νέο με τα γαλάζια μάτια.
Εκεί ήταν η δουλειά τους, εκεί οι τάφοι των προγόνων τους, εκεί ήταν οι τόποι όπου έχτιζαν τα όνειρά τους.
Και τώρα με την Ανταλλαγή τα πάντα γκρεμίστηκαν οριστικά.
Στην Ελλάδα δεν φαίνεται οι Έλληνες να ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την οικονομική, πολιτική, νομική, κοινωνική και κυρίως προσωπική κατάσταση των προσφύγων.
Λίγες είναι οι καταγραφές, μελέτες και έρευνες γύρω από το κεφάλαιο αυτό. Πολύ σπουδαίες είναι οι συνεντεύξεις γερόντων που λήφθησαν από το Κ.Μ.Σ., και τα βιβλία των Λαμψίδη, Τανιμανίδη, Πελαγίδη που πραγματεύονται ζητήματα για τα προσφυγικά χωριά στην Ελλάδα και την τύχη των ανταλλαξίμων περιουσιών. Πολύ καλή είναι επίσης η μελέτη της Ρενέ Χίρσον, η οποία ερευνά τις κοινωνικές επιπτώσεις στη ζωή των προσφύγων από την βίωση της προσφυγιάς.
Δεν λείπουν βέβαια και άλλα κείμενα που ερευνούν τα αίτια και αιτιατά του προσφυγισμού και της ζωής των προσφύγων, αλλά στη χώρα μας φαίνεται οτι είτε δεν έχουμε κατανοήσει το ζήτημα των προσφύγων, είτε δεν έχουμε αντιληφθεί τις συνέπειες του, είτε δεν έχουμε συγκινηθεί από το δράμα αυτών των ανθρώπων που, αλλοίμονο, έφυγαν αδικαίωτοι από τον μάταιο κόσμο.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το κρατικό κανάλι “ΝΕΤ” με αφορμή την 90η επέτειο από την Μικρασιατική καταστροφή παρουσιάζοντας το πρόβλημα των Ανταλλαξίμων στην εκπομπή του Σαββάτου 1.9.2012, προσέφυγε στα φώτα αλλοδαπών “ειδικών” και όχι Ελλήνων (πλην Βερέμη), όπως της Rene Hirschon, Alexander Kitroef, Bruce Clark, Mufite Pekin, κλπ. Λέγω, δε, “ειδικών” γιατί η ανάλυση του ζητήματος των Ανταλλαξίμων απαιτεί γνώσεις και εμπειρίες κατά πολύ πέραν των απλών ιστορικών πληροφοριών.

Σε αντίθεση με ότι συμβαίνει στην Ελλάδα, στην Τουρκία η “προσφυγομανία” έχει πάρει στις μέρες μας μορφή καταιγίδας.
Και οι Τούρκοι διαφοροποιούν τους Πρόσφυγες  (γενικώς) από τους Ανταλλάξιμους, γι’ αυτό και έχουν συστήσει διαφορετικούς φορείς που τους εκφράζουν.
Βεβαίως όταν κλαίνε για τα βάσανα των προσφύγων, συμπεριλαμβάνουν σ’ αυτούς και τους Ανταλλάξιμους. Όταν όμως περιγράφουν τις συνθήκες Ανταλλαγής των μουσουλμάνων της Ελλάδος, τα χωριά που εγκατέλειψαν, τα ονόματα των πλοίων που τους μετέφεραν, τι έχασαν στην Ελλάδα και τι πήραν στην Τουρκία, τότε αναφέρονται αποκλειστικά στους μουσουλμάνους Τούρκους που υπάγονται στις ρυθμίσεις της Σύμβασης Ανταλλαγής των Ελληνο – Τουρκικών Πληθυσμών της Λωζάννης της 30.1.1923.
Θα ‘λεγε κανείς ότι το ενδιαφέρον των Τούρκων για τους Ανταλλάξιμους εκδηλώθηκε σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο επιχειρούν με ιστορική, επιστημονική μεθοδολογία να μελετήσουν τα αίτια της Σύμβασης, τους υπαίτιους αυτής, τις επιπτώσεις της Ανταλλαγής (σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο) και της πολιτικές ευθύνες για την απόφαση εφαρμογής ενός τόσο μεγάλου εθνικού εγχειρήματος (Συγγραφείς αυτού του τομέα είναι ο Ibrahim Erdal, o Kemal Ari, η  Cahide Zengin Aghatabay, Ipek Nadim κλπ).
Σε δεύτερο πλάνο, υπάρχουν οι συγγραφείς που απασχολήθηκαν με το ανθρωπιστικό μέρος της Ανταλλαγής. Με τις συνέπειες δηλαδή της Ανταλλαγής στις ψυχές των δύο εκατομμυρίων Ανταλλαξίμων, χωρίς πάνταπασι να τους απασχολεί το εθνικό, οικονομικό και κυρίως το πολιτικό σκέλος του εγχειρήματος.
Κάποιοι από αυτούς κλαίνε για τα βάσανα, τη δυστυχία και ατελείωτες πορείες αυτών των σμπαραλιασμένων ανθρώπων, τους οποίους συνδέουν με την κατάντια της οσμανικής Αυτοκρατορίας (Yaşar Nabi). Κάποιοι άλλοι όμως χωρίς να συμμετέχουν συναισθηματικά στο αφήγημα, αφήνουν τους ίδιους τους πρόσφυγες να περιγράψουν σε μακρές  συνεντεύξεις τη ζωή τους στην παλιά πατρίδα, τον βίαιο εκπατρισμό και τις συνθήκες της νέας ζωής των στην Τουρκία.
Στο σημείο αυτό οι γέροντες αφηγητές περιγράφουν απίστευτες ιστορίες φιλίας με τους γείτονες Έλληνες, αναμνήσεις από τα χωριά και την καθημερινότητα της ζωής των μέχρι που ήρθε το «καταραμένο» μαντάτο της φυγής για την Τουρκία, όπου η ζωή τα πρώτα τουλάχιστον χρόνια δεν ήτανε εύκολη και ειδυλλιακή.
Και όλοι αυτοί οι Ανταλλάξιμοι γέροντες, όμοια με τους Έλληνες Ανταλλάξιμους, δεν έπαψαν μέχρι τον θάνατό τους να ονειρεύονται επιστροφή στην πατρίδα. Για να επαληθευθεί το ρητό ότι τα κράτη και οι εθνικισμοί είναι εφήμερα πολιτικά ευρήματα, ενώ ο άνθρωπος αποτελεί αξία μοναδική, αιώνια και παγκόσμια.
Συγγραφείς που ασχολήθηκαν μ’ αυτή την πλευρά των Ανταλλάξιμων Τούρκων είναι ο Kemal Yalcim, Iskender Özsoy, Akin Üner, Mehmet Ali Gökacti, Ali Ezger Özyürek, Lütfu Kuyucu κλπ.
Αλλά οι Τούρκοι δεν σταμάτησαν το ενδιαφέρον τους για τους Ανταλλάξιμους συμπατριώτες τους στο παραπάνω ιστορικό και ερευνητικό πεδίο. Το 2010 άνοιξαν στην Τσατάλτζα (έξω από την Κων/πόλη αρχ. Μέτρες) ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ.
Και μιλάμε για κτίριο πλήρως εξοπλισμένο και λειτουργικό το οποίο κατασκεύασαν οι Τούρκοι το 2010 στα πλαίσια εορτασμών της Κων/πολης ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης.
Στο Μουσείο αυτό οι Τούρκοι εναποθέτουν όλα τα ευρήματα που συνθέτουν την ιστορία και πολιτισμική κληρονομιά των ανταλλαξίμων Τούρκων (φωτογραφίες προσφύγων και των πλοίων που τους μετέφεραν, έγγραφα της εποχής, ταυτότητες ανταλλαξίμων, χρηστικά οικιακά σκεύη που μετέφεραν απ’ τις πατρίδες, ενδυμασίες κλπ).
Εκτός όμως από το Μουσείο, οι Τούρκοι αναδεικνύουν την ιστορία και πολιτισμό των Ανταλλαξίμων και σε Συλλογικό επίπεδο.
Στην Κων/πολη εδρεύει το Ίδρυμα Ανταλλαξίμων Λωζάννης (Lozan Mübadiller Vakfi), που έχει παραρτήματα σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Τουρκίας.
Έχει προέλθει σε πολύ σπουδαίες εκδόσεις βιβλίων που αφορούν τις πατρίδες, μεταξύ των οποίων είναι και ο μεγάλος καλαίσθητος τόμος με την επωνυμία «Άτλας τοπωνυμίων Βορ. Ελλάδος» όπου καταχωρούνται όλα τα χωριά και οι πόλεις της Β. Ελλάδος με τα παλιά (οσμανικά) και σημερινά τους ονόματα. Το ίδρυμα διατηρεί τμήμα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας, έχει μια πολύ σπουδαία και δραστήρια χορωδία (στις 11.5.2012 έδωσε συναυλία στο Κιλκίς με ελληνο – τουρκικά τραγούδια) διοργανώνει ημερίδες για τη Ανταλλαγή (ratio, σκοπιμότητες, ζητήματα) και φυσικά πρωτοστατεί σε δεκάδες προσκυνηματικά ταξίδια των μελών του στους γενέσιους τόπους των παππούδων τους (κυρίως Γρεβενά, Κοζάνη, Πτολεμαΐδα, Καβάλα, Κιλκίς).
Επειδή σύμφωνα με τον τουρκικό νόμο ο αριθμός των μελών του ιδρύματος είναι κλειστός (numerus clausus) οι Τούρκοι ίδρυσαν δεκάδες συλλόγους Ανταλλαξίμων και πραγματώνουν τους ίδιους στόχους του ιδρύματος με μεγαλύτερη ευελιξία.
Αλλά και ο επιστημονικός κόσμος της Τουρκίας δεν μένει αδιάφορος στο θέμα των Ανταλλαξίμων.
Στις 4. 2. 2012 ο Δικηγορικός Σύλλογος Κων/ πολης, διοργάνωσε ημερίδα με θέμα «Η Ανταλλαγή στις ιστορικές, νομικές και κοινωνικές διαστάσεις της’. Μεταξύ των ομιλητών ήταν και ο καθηγητής Kemal Ari, ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της έρευνας γύρω από τα ζητήματα της Ανταλλαγής.
Παρόμοιο συμπόσιο διοργάνωσε στις 29.1.2011 ο Σύλλογος Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Βοηθείας Τούζλας με θέμα “Από την Θεσσαλονίκη στην Τούζλα” και ήδη ο ίδιος Σύλλογος διοργανώνει στις 13.10.2012 ημερίδα για τους Ανταλλάξιμους στην οποία κλήθηκε να συμμετάσχει ως ομιλητής και η ταπεινότητα μου.
Όλες οι παραπάνω δράσεις των Τούρκων (επιστημονικές ημερίδες, διαλέξεις, μουσείο, ιδρύματα, Σύλλογοι) δείχνουν το σεβασμό που τρέφουν οι γείτονες μας για μια γενιά συμπατριωτών τους που στερήθηκε, βασανίστηκε ταλαιπωρήθηκε και τελικά έχασε την πατρίδα της.
Αν στις παραπάνω στερήσεις, βασανισμούς, ταλαιπωρίες και απώλεια τις πατρίδος των Τούρκων, προσθέσουμε και τις θανατώσεις, τους εκτοπισμούς και τις εξορίες που υπέστησαν οι Έλληνες Ανταλλάξιμοι, αντιλαμβάνεται ο καθένας πόσο μεγαλύτερο από τους Τούρκους είναι το χρέος μας να αναδείξουμε την ιστορία αυτών των ανθρώπων μας, να διατηρήσουμε αιώνια τη μνήμη τους και να δείξουμε σεβασμό στα παθήματά  τους, την ιστορία τους και τον πολιτισμό τους.
Παρεμπιπτόντως αναφέρω ότι το τρίτο βιβλίο μου αφορά τους ανταλλάξιμους πρόσφυγες, αλλά εδώ και ένα χρόνο εκκρεμεί η έκδοση του ελλείψει χρημάτων