Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ  ΣΟΥΜΕΛΑ
Αν και γράφεται ότι η Μονή της Παναγίας Σουμελά κτίσθηκε το 408-450 μ.Χ. επί Θεοδοσίου Β’, σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες φαίνεται ότι έτος κατασκευής είναι ο 8ος αιώνας. Αργότερα επί Αλεξίου Γ.΄ (1349-1390) η Μονή Βελτιώθηκε (αναπτύχθηκε)(13). Σε κάποιες αφηγήσεις και οδοιπορικά, γίνεται λόγος για την βιβλιοθήκη της Μονής Σουμελά. Η στέγη της Μονής κάηκε,αλλά η επιγραφή  «Biblioteka …. Sumela»  στον τοίχο, έφτασε ως τις μέρες μας. Ωστόσο κατά την ανακαίνιση της Μονής, ολόκληρη η γραφή, σβήστηκε από τον τοίχο. Μα είναι δυνατόν να γίνει τέτοια αναστήλωση; Και όμως έγινε. Ο χώρος της βιβλιοθήκης είναι μέσα στην Μονή στην είσοδο του κτηρίου, κατεβαίνοντας τα σκαλάκια δεξιά. Σήμερα λόγω της ανακαίνισης τοποθετήθηκε στέγη.  Η βιβλιοθήκη της Μονής Σουμελά, αρχικά ήταν ένα σκοτεινό δωμάτιο μέσα στη Μονή, αριστερά όπως κατεβαίνουμε τα σκαλάκια.    Το δεύτερο ήμισυ του 1850 κατασκευάσθηκε το κτήριο δεξιά όπως κατεβαίνουμε τα σκαλοπάτια εισόδου στη Μονή, το οποίο (κτήριο) σώζεται μέχρι τις μέρες μας. Όλα τα βιβλία της Μονής είχαν συγκεντρωθεί εκεί.                     Μετά την υπογραφή της Σύμβασης υποχρεωτικής Ανταλλαγής των Ελληνοτουρκικών πληθυσμών της Λωζάννης την 30.1.1923 μεταξύ των Κυβερνήσεων Ελλάδος και Τουρκίας, κατά την εκκένωση του κτηρίου της Μονής, μέρος των βιβλίων και εγγράφων που υπήρχαν στην Μονή, φυγαδεύτηκε σε ξένες Χώρες και ένα μέρος χάθηκε. Με μέριμνα του Έπαρχου Μάτσκας εκείνης της περιόδου Σαντουλλάχ Μπέη (Κόλογλου) (Sadullah Bey (Kologlu)) ο οποίος είχε αποκτήσει φήμη ως  «Άραβας Καημακάμης », μεγάλο μέρος των βιβλίων και εγγράφων πάρθηκε από την Μονή και με συνοδεία, αποσπάσματος στάλθηκε στην Άγκυρα.         Αρχικά, τα βιβλία αυτά και τα έγγραφα φυλασσότανε στο Μουσείο Πολιτισμών της Ανατολής. Σύμφωνα όμως με τελευταίες πληροφορίες μας, φυλάσσονται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη(14).     Ο Τραπεζούντιος δημοσιογράφος Τζεβντέτ Αλάπ (Cevdet Alap) στις αναμνήσεις του, μας δίνει πληροφορίες για τα βιβλία και έγγραφα που αφαιρέθηκαν από την Μονή προς φύλαξη. Γράφει λοιπόν ο Cevdet ότι την εποχή που ήτανε υπάλληλος της βιβλιοθήκης στην Ακαδημία Δασκάλων στην Τραπεζούντα τα έτη 1923-1925 , κατά την πρώτη έλευση του Ατατούρκ στην Τραπεζούντα (15-17 Σεπτ. 1924) τα πράγματα αυτά επιδείχθηκαν στον Ατατούρκ όταν επισκέφθηκε την Ακαδημία. Αναφέρει ο Alap συγκεκριμένα:  -« Κατά την έλευση του στην Τραπεζούντα , ο Ατατούρκ επισκέφθηκε την Ακαδημία Δασκάλων (Muallim Mektebi) όπου μετά την εξέταση (μελέτη) των αντικειμένων που μού είχαν παραδοθεί από το Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, έδωσε εντολή τα πράγματα αυτά να μεταφερθούν στην Άγκυρα. Επρόκειτο για πολύτιμα αρχαία ιστορικά έγγραφα μεγάλης αξίας που γέμιζαν ένα δωμάτιο (δηλ. σε όγκο).            Μεταξύ αυτών ήταν βιβλία του Αποστόλου Λουκά σε χρυσό πλαίσιο για προστασία, αναφερόμενα στους Εβραίους. Επίσης ήταν φιρμάνια 400 ετών, χρυσοκέντητα, στολισμένα με σμαράγδι, άμφια κληρικών με μήτρες και ένα σωρό άλλα πολύτιμα πράγματα. Όταν ο Ατατούρκ ερευνούσε αυτόν τον αρχαίο θησαυρό, έβλεπα στα μάτια του την έκπληξη του.            Όλο αυτόν τον αρχαίο θησαυρό, τον μετέφερε στην Άγκυρα ο Έφορος Εσόδων Αμπάς Εντίπ (Abbas Edip). Όταν αργότερα θεμελιώθηκε η Ελληνο-Τουρκική φιλία, ο Βενιζέλος, στη Λωζάννη κατόρθωσε να αποσπάσει την άδεια του Ισμέτ Ινονού (Ismet Inonu). Συγκεκριμένα, ήρθε από την Αθήνα στην Τραπεζούντα ένας παπάς για να πάρει τον θησαυρό που είχαν κρύψει οι έλληνες στη Μονή Σουμελά κατά την φυγή τους με την ανταλλαγή. Αυτός ο θησαυρός που ήταν πολυτιμότερος όλων και τον οποίο εμείς παρά τις αναζητήσεις του δεν είχαμε κατορθώσει να βρούμε, ήτανε το άγαλμα της Παναγίας από ξύλο μαόνι, το οποίο ήταν ένα από τα τρία που είχε κατασκευάσει ο Απόστολος Λουκάς και βρίσκονται σήμερα σε τρεις εκκλησίες του κόσμου (Σημ. Μεταφραστή: Πρόκειται για την εικόνα της Παναγίας Σουμελά και όχι για άγαλμα της). Δεν γνωρίζω αν υπάρχει ακόμη στην Ακαδημία Δασκάλων ένα πολύ πολύτιμο Εβραϊκό βιβλίο που μου είχε παραδοθεί και το είχα τοποθετήσει στη βιβλιοθήκη(15)
Αν και η πληροφορία του Τζεβντέτ Αλάπ ότι ήταν παρόν κατά την επίσκεψη του Ατατούρκ στην Ακαδημία Δασκάλων, είναι ορθή, ο άλλος ισχυρισμός, ότι με άδεια του Ινονού και εντολή του Βενιζέλου ήρθε μόνος από την Αθήνα στην Τραπεζούντα ένας παπάς και βρίσκοντας το θησαυρό στη Μονή Σουμελά, τον έβγαλε εκτός Τουρκίας, δεν φαίνεται πειστικός. Ήτανε όρος της Σύμβασης Ανταλλαγής που εφαρμόσθηκε εκ των υστέρων. Από άποψη ιστορικής αλήθειας, δεν είναι δυνατόν να δόθηκε στη Λωζάννη μια τέτοια υπόσχεση. Και αν ακόμη υποτεθεί ότι δόθηκε παρόμοια υπόσχεση (εννοείται εκ μέρους των Τούρκων επισήμων) όπως μπορεί κανείς να αντιληφθεί είναι εκτός πραγματικότητας το γεγονός ότι δήθεν ήρθε στην Τραπεζούντα από την Αθήνα ένας παπάς και μεταβάς στη Μονή Σουμελά, βρήκε τον κρυμμένο θησαυρό και τον έβγαλε εκτός Τουρκίας. Στο σημείο αυτό φαίνεται ότι τα όσα γράφει ο Αλάπ για την χορήγηση άδειας εκ μέρους του Ινονού για την παραλαβή του θησαυρού από τη Μονή Σουμελά και την μεταφορά του στην Αθήνα, δεν μπορούν να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Μπορούν όμως όλα αυτά να ενταχθούν σε έναν από τους «μύθους της πόλεως Σουμελά». (Σημείωση: Ο συγγραφέας αγνοεί παντελώς το ιστορικό παραλαβής της εικόνας που έγινε επίσημα και με παρουσία των κρατικών αρχών της Τραπεζούντος, με απ’ ευθείας εντολή από Άγκυρα). Στις μέρες μας, χειρόγραφα που παρέμειναν από την βιβλιοθήκη της Μονής Σουμελά, έντυπες εκδόσεις, βιβλία και άλλα αντικείμενα, εξ αιτίας των γεγονότων που παραπάνω αναφέρθηκαν, βρίσκονται ξεχωριστά σε διάφορα μέρη.         Οι χώρες, οι βιβλιοθήκες και τα Μουσεία στα οποία βρίσκονται κομμάτια (τμήματα) αυτών των αντικειμένων είναι τα παρακάτω: Η κοσμηματοθήκη η οποία είχε δωρηθεί από τον Αυτοκράτορα της Τραπεζούντος Μανουήλ Γ.' στη Μονή Σουμελά, βρίσκεται σήμερα στην Αθήνα στο Μουσείο Βυζαντινών Έργων. Επίσης η ροδοστόλιστη εικόνα της Παναγίας που είναι σχετική με τη Μονή, βρίσκεται στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας στην Εθνική Βιβλιοθήκη (National Galery). Άλλη μια εικόνα σχετιζόμενη με την Παναγία Σουμελά, βρίσκεται σε ιδιωτική Συλλογή στην Οξφόρδη.         Από τα 84 χειρόγραφα βιβλία που ευρίσκονται στη βιβλιοθήκη της Παναγίας Σουμελά τα 66 ήτανε στην Άγκυρα στο Μουσείο Ανατολικών Πολιτισμών(16). Όλα αργότερα μεταφέρθηκαν στην Εθνική βιβλιοθήκη. Μεταξύ αυτών υπάρχουν και τρία χειρόγραφα έγχρωμα Ευαγγέλια του 11ου και 12ου αιώνα.150 περίπου εκτυπωμένα βιβλία που φέρθηκαν από την βιβλιοθήκη της Παναγίας Σουμελά, βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Επίσης ένα χειρόγραφο Ευαγγέλιο που φαίνεται ότι ήρθε από τη βιβλιοθήκη της Μονής Σουμελά, βρίσκεται στην Κων/πολη, στη βιβλιοθήκη της Αγίας Σοφίας.                         Την βιβλιοθήκη της Παναγίας Σουμελά, την έχουν επισκεφθεί και περιηγητές. Ο Jakob Philip Falmerayer το 1840 όταν ήρθε στην Τραπεζούντα, πήγε και στη Μονή Σουμελά και είδε τη βιβλιοθήκη στην παλιά της μορφή. Επειδή οι εντυπώσεις του Falmerayer από την επίσκεψη του στη Μονή είναι σημαντικές, μεταφέρουμε παρακάτω αυτούσιο το κείμενο απ’ το σχετικό κεφάλαιο.           -« Στον πέτρινο τοίχο δίπλα απ’ το παρεκκλήσι, δώδεκα πόδια πάνω από το έδαφος, λαξεύτηκε ένα ευρύ δωμάτιο. Δεν είχε παράθυρο και είναι κλειστό με πόρτα με σιδερένιο πλαίσιο. Μπορείς να ανέβεις πάνω με λυόμενη σκάλα. Εδώ ήταν η βιβλιοθήκη της Μονής.  Ο ηγούμενος της Μονής, ευρισκόμενος στην κορυφή της σκάλας και με παραζάλη ύπνου, διαπίστωσε ότι ξέχασε το κλειδί. Γύρισε και μας έριξε μια ματιά σα να έλεγε “δέστε τι τραβάω εξ αιτία σας” . Εκείνη τη στιγμή έκανε νόημα σ’ ένα αδελφό μοναχό που περνούσε από κει, να φέρει το κλειδί. Εμείς παρότι του ζητήσαμε ευγενικά συγγνώμη για την ταλαιπωρία, εκείνος δεν είπε ούτε μια λέξη. Εμείς, για λόγους διπλωματίας και αξιοπρέπειας, την χονδρόπετση αυτή συμπεριφορά του Μαυροθαλασίτη μοναχού, την αντιμετωπίσαμε με ανεξικακία.              Η πόρτα άνοιξε δεν άνοιξε, ενοχλημένος έκατσε αμέσως στη ράχη ενός ξύλινου μπαούλου που ήταν στη μέση του δωματίου και άφωνος άρχισε να παρακολουθεί εμάς που παίρναμε από το δάπεδο το ένα βιβλίο κατόπιν του άλλου και το βάζαμε στην άλλη πλευρά του δωματίου. Τα περισσότερα βιβλία είχαν έρθει εκτυπωμένα από την Ευρώπη. Τα μετρήσαμε και ήταν περίπου διακόσιοι (200) τόμοι. Τα βιβλία αυτά και κάποια λίγα χειρόγραφα, δεν είχαν για μας αξία. Εμείς νοιαζόμασταν για ιστορικά στοιχεία που αφορούσαν την περίοδο της Αυτοκρατορίας και γι αυτά δεν υπήρχε ίχνος.  Η απροθυμία, η όχληση και η μεταμέλεια, λίγο έλειψε να χαλάσουν την ισορροπία της Γερμανικής μου ραστώνης (νωχέλειας). Ρώτησα στο Μοναχό -« Σεις, χωρίς να ενδιαφέρεστε χωρίς να ερευνήσετε για τα παλιά, για τα Σπήλαια και τα Άγια Χριστιανικά Χώματα της Τραπεζούντας, ζείτε μόνο σαν τα τετράποδα ζώα για να παχαίνετε και να μουγκρίζετε;»        Ο Ηγούμενος, χωρίς να απαντήσει άσχημα σ’ αυτή την ερώτηση, άνοιξε αμέσως το σεντούκι. Έβγαλε από μέσα άδετους τόμους σε διάσταση ενός τετάρτου (¼) από 16 σέλιδο, σχετικούς με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και την Ιερά Μονή , οι οποίοι δεν υπάρχουν πια σε γνωστές συλλογές και λέγοντας μου ότι εδώ μέσα υπάρχουν τα πάντα, μου τα χάρισε. Γεμάτος περιέργεια για το περιεχόμενο του δώρου και δίνοντας τέλος στις ανεπιτυχείς έρευνες για την ιστορία της Μονής Σουμελά ακολουθήσαμε τον Ηγούμενο στο δωμάτιο του(17)».     Από όσα γράφει ο Γερμανός ιστορικός Φαλμεράϋγιερ το 1840, αντιλαμβανόμαστε ότι το κτήριο της βιβλιοθήκης στη σημερινή του μορφή, δεν είχε χτιστεί ακόμη. Το νέο κτήριο κατασκευάσθηκε το 1860. Μαζί μ' αυτό το κτίριο, έγιναν και κάποια δωμάτια για φιλοξενούμενους. Σε εσωτερικό τοίχο της βιβλιοθήκης, ήταν γραμμένο με μεγάλα γράμματα « ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ...ΣΟΥΜΕΛΑΣ» .
Στις τρεις επισκέψεις μου στη Μονή 1964 πρώτη φορά, 1966 δεύτερη φορά και 1981 τρίτη φορά (προ της ανακαίνισης) είχα δει την επιγραφή αυτή. Το 2007 , στην επίσκεψη μου μετά την ανακαίνιση, δεν είδα αυτή την επιγραφή. Ο καθηγητής Dr. Semavi Eyice ο οποίος επισκεύθηκε τη Μονή το 1962 είδε την επιγραφή και κάνει λόγο γι' αυτήν σε ένα άρθρο του(18).
Το Βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτα, το μοναδικό έπος της Ανατολίας που έφτασε στις μέρες μας, εξηγεί τη ζωή του Βασίλειου Διγενή Ακρίτα και του ηρωισμού του. Το πρώτο αντίγραφο του κειμένου αυτού του έπους, βρέθηκε στη βιβλιοθήκη της Παναγίας Σουμελά το 1868 μεταξύ άλλων γραπτών. Κατά το έπος, ο πατέρας του Διγενή Ακρίτα ήταν ένας Εμίρης Άραβας που είχε αποδεχθεί τον Χριστιανισμό.  Ο Διγενής, σύμφωνα με το έπος, πολεμάει κατά των ληστών και των τρομερών θηρίων. Εξ αιτίας του έπους αποκτούμε πληροφορίες για την Ανατολία κατά τον Μεσαίωνα.  Όταν βρέθηκε το γραπτό κείμενο του έπους, ο Σάββας Ιωαννίδης το έφερε στο Παρίσι και εκεί εκτυπώθηκε το 1875 από τον Οίκο Sathas και Legrand. Όμως το αντίγραφο του έπους, δωρίθηκε στην βιβλιοθήκη του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος (το κτήριο χρησιμοποιήθηκε αργότερα ως Ακαδημία Δασκάλων) και από κεί χάθηκε, χωρίς ποτέ να βρεθεί μέχρι σήμερα.        Σε κάποια Τούρκικα έπη, ο Διγενής Ακρίτας συγκρούσθηκε με τον Battal Gazi, ο οποίος και τον εφόνευσε με τα ίδια του τα χέρια(19). Ένα χειρόγραφο που βρέθηκε στη Βιβλιοθήκη της Μονής, ήταν γραμμένο στην Καραμανική. Ο καθηγητής Bernt Brendemoen(20) το μελέτησε ενδελεχώς και το δημοσίευσε μεταφρασμένο. Σε ένα χειρόγραφο του 1872 που ήταν κρυμμένο στο Μουσείο Ανατολικών Πολιτισμών της Άγκυρας, ιστορείται στην Τουρκική, ένα θρησκευτικό αφήγημα. Όπως γνωρίζουμε, κάποιοι Χριστιανοί της Ανατολίας μιλούσαν Τουρκικά και στην γραφή χρησιμοποιούσαν το Ελληνικό αλφάβητο. Αυτή η γλώσσα και γραφή είναι γνωστή ως «Καραμανλική».

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Α.  Επειδή οι βιβλιοθήκες στις οποίες αναφέρεται ο συγγραφέας αφορούν περίοδο πριν την ανακάλυψη της τυπογραφίας,  ο ερευνητής έκρινε σκόπιμο να κάνει μια εισαγωγική αναφορά στην εξέλιξη της βιβλιοστοιχειοθεσίας  ιδιαίτερα στο περιβάλλον των μοναστηριών. Το πρώτο αυτό τμήμα της μελέτης θεωρώ ότι δεν χρήζει ιδιαιτέρου σχολιασμού.                Όσον αφορά όμως τα στοιχεία τα οποία δίνει ο συγγραφέας για τις βιβλιοθήκες των ιστορικών τριών σταυροπηγιακών μονών της Τραπεζούντας, αξίζουν αυτά σχολιασμού τόσο για την ακρίβεια τους όσο και για την σοβαρότητα τους.            Κατ’ αρχήν εύλογο κρίνεται το ερώτημα πώς θα μπορούσαμε να ομιλούμε για ύπαρξη βιβλιοθηκών μοναστηριών τα οποία καταστράφηκαν τελείως τα τελευταία χρόνια πριν την Ανταλλαγή. Η εθνικιστική μανία των Τούρκων τσετών ξέσπασε άγρια τόσο κατά των ίδιων των μονών, όσο και κατά του προσωπικού αυτών. Υπό την απειλή της βίας που ασκήθηκε οι μοναχοί εγκατέλειψαν τα μοναστήρια, ο δε εξοπλισμός αυτών (μεταξύ των οποίων και οι βιβλιοθήκες) αφέθηκαν στο έλεος την πυρκαγιάς. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ό,τι απέμεινε λαφυραγωγήθηκε από τους αδίστακτους χρυσοθήρες της περιοχής. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο συγγραφέας, είτε από άγνοια είτε εσκεμμένα, δεν κάνει καμία αναφορά στους εμπρησμούς των μονών και τις διώξεις των μοναχών εκ μέρους των τούρκων και την καταστροφή ή λεηλασία των μονών την ανάγει είτε σε παλαιότερες εισβολές βάρβαρων Λαών, είτε στην απληστία των Ρώσων, οι οποίοι φεύγοντας από την Τουρκία το 1918 πήραν μαζί τους εικόνες, χρυσόβουλα, φιρμάνια, σύμβολα, ιερά κείμενα, βιβλία κλπ.             Αλλ’ έστω και έτσι, ο Mustafa Duman μας δίδει σημαντικές πληροφορίες  για τις βιβλιοθήκες των τριών (3) μοναστηριών της Τραπεζούντας οι οποίες (πληροφορίες) θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση έρευνας για έναν φέρελπι ιστορικό, ο οποίος θα ήθελε να κάνει την επιστημονική του διατριβή με θέμα τις βιβλιοθήκες των μονών.  

Β. Όσον αφορά τη βιβλιοθήκη της ΜΟΝΗΣ ΒΑΖΕΛΩΝΟΣ ο συγγραφέας δεν μας δίνει στοιχεία για την ταυτότητα της βιβλιοθήκης. Μας δίνει όμως χρήσιμες πληροφορίες για την ιστορία της Μονής, για την χωρική δωσιδικία της και για ιερά κείμενα, εικόνες και βιβλία που φιλοξενήθηκαν κάποτε στην βιβλιοθήκη της Μονής. Μας πληροφορεί ακόμη ο συγγραφέας ότι πολύτιμα έγγραφα, όπως τα Acta Vazelon (σχετικά με την ιστορία του τόπου και τις εθνικές δομήσεις κατά τον 13ο-15ο αιώνα) και «τα έγγραφα της Συμφωνίας Βαζελώνος» (σχετικά με την κοινωνική, πολιτική και οικονομική ιστορία της Μάτσκας) υπάρχουν και σήμερα και μάλιστα δημοσιευμένα στη Ρωσία από το 1927 από τους ιστορικούς Uspenski και Benesevic. Όσον αφορά τη βιβλιοθήκη της ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΟΥΜΕΛΑ εδώ ο συγγραφέας μας εκπλήσσει κυριολεκτικά με τις πληροφορίες που μας δίνει. Ωστόσο οι πληροφορίες του δεν επαληθεύονται από υπαρκτό γεγονός, αφού από τα βιβλία «σε όγκο ενός δωματίου» τελικά καταλήγει να μας λέει πως κάποια χειρόγραφα και βιβλία υπάρχουν στην εθνική βιβλιοθήκη στην Άγκυρα και κάποια άλλα στο Μουσείο Ανατολικών Πολιτισμών της Άγκυρας.     Ωστόσο επειδή τα ευρήματα είναι πολύ σημαντικά, επιβάλλεται έρευνα και μελέτη αυτών εκ μέρους Ελλήνων ιστορικών, ποντιακής ιδιαίτερα καταγωγής, γιατί αφορούν την ιστορία των δικών τους παππούδων.                Βεβαίως ο Mustafa Duman κάνει και λάθη. Καταγράφει και ανακρίβειες. Αυτές όμως σε σχέση με την χρησιμότητα των πληροφοριών που δίνει, είναι άνευ σημασίας.                Ο τρόπος μεταφοράς της εικόνας από την Μονή στην Ελλάδα, δεν επηρεάζει την αξία του έργου και επομένως οι απόψεις του συγγραφέα για την σοβαρότητα ή μη της πληροφορίας, ότι η άδεια μεταφοράς της εικόνας στην Ελλάδα ήτανε αποτέλεσμα συνεννόησης Βενιζέλου – Ινονού, είναι άνευ σημασίας. Αν όμως ο Duman ήταν προσεκτικότερος και έψαχνε λίγο το θέμα, θα μάθαινε ότι πράγματι συμφώνησαν γι’ αυτό οι δύο ηγέτες και ότι την κρυμμένη εικόνα την παρέλαβε από τη Μονή ο μοναχός Αμβρόσιος Σουμελιώτης, με την παρουσία μάλιστα και προστασία των τοπικών Αρχών Τραπεζούντος – Μάτσκας, με οδηγίες της Άγκυρας.

Γ. Τέλος, όσον αφορά τη βιβλιοθήκη της ΜΟΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΕΡΙΣΤΕΡΕΩΤΑ (και όχι Γρηγορίου, όπως αναφέρει ο συγγραφεύς) ο Duman δεν έχει να μας δώσει πολλές πληροφορίες. Αναφέρεται σε συνεχείς εμπρησμούς της Μονής, οι οποίοι φυσικό ήταν να καταστρέψουν και κάθε γραπτό κείμενο.     Ωστόσο μας πληροφορεί ότι και αυτή η Μονή έτυχε προνομίων από τον Οσμανό Αυτοκράτορα Bayazit  ІІ και ότι δώδεκα (12) πολύτιμα χειρόγραφα του 10ου αιώνα, εφιλοξενούντο στη βιβλιοθήκη της Μονής αλλά δυστυχώς καταστράφηκαν κι αυτά από πυρκαγιά.             Ο συγγραφέας, κλείνοντας τη μελέτη του δεν παύει να σημειώνει ότι ειδικά η Μονή αυτή, στα χρόνια της Ρωσικής κατοχής (1916-1918) και αργότερα μέχρι το 1923, βοηθούσε του Έλληνες αντάρτες της περιοχής Σάντας.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΟΓΕΝΝΑ
Στη Γερμανική πόλη Rottenburg (Ρόττεμπουργκ) νοτιοανατολικά της Στουττκάρδης και 12 μόλις χιλιόμετρα από το Tübingen μέσα σε ένα αλσύλλιο, βρίσκεται ένα ξωκλήσι με το ενδιαφέρον για μας τους πόντιους όνομα ΣΟΥΜΕΛΟΓΕΝΝΑ ή ΣΟΥΜΕΛΟΓΕΝΝΗΣΙΣ. Το ξωκλήσι αυτό (του οποίου υπάρχουν φωτογραφίες εις χείρας μου) φέρεται να ιδρύθηκε το 1268 και ανακαινίσθηκε σε ρυθμό barock το 1688 από τον Albertus Magnus. Σήμερα διατηρείται σε άριστη κατάσταση και είναι ένα ξωκλήσι σε λειτουργία.         Τις πληροφορίες για το ξωκλήσι της Σουμελόγεννας (Sumelocenna) μου τις έδωσε ο παθιασμένος πόντιος Τέλης Κων/νίδης από το Χέρσο Κιλκίς, ο οποίος πολλά έτη έζησε στη Γερμανία.          Ο αγαπητός Τέλης συσχετίζει την Σουμελόγεννα με την Παναγία Σουμελά, αλλά δεν επικαλείται περισσότερα ιστορικά η εκκλησιαστικά στοιχεία. Τον επηρεάζει ακόμη το γεγονός ότι η Στουττκάρδη τιμά και εορτάζει τη μνήμη του μεγάλου Τραπεζούντιου Βησαρίωνα. Τέλος ο Τέλης αναφέρεται και στο όνομα του καθηγητή Θεολογίας του Πανεπιστημίου Wűrzburg Ευάγγελου Κωνσταντίνου, ο οποίος γνωρίζει προφανώς περισσότερα για το ξωκλήσι.

Δ. Η νεώτερη γενιά ποντίων επιστημόνων, που έχει δώσει σοβαρά δείγματα ερευνητικής διάθεσης της ιστορίας των γονιών τους , ευκαιρία είναι να ερευνήσει και την περίπτωση της Σουμελόγεννας, με βάση έστω τα ολίγα στοιχεία που παραπάνω παραθέτω και έχουν πηγή τους τον πόντιο λυράρη και μελετητή της Ποντιακής ιστορίας Αριστείδη (Τέλη) Κωνσταντινίδη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Yervant Baret Manok: «Μεταξύ Δύσης και Ανατολής η σκηνή του Αγίου Λαζάρου» Bgst Yayinlari 2013
2. M. Ilin: «Πάνω στο άσπρο, η ιστορία των μαύρων βιβλίων» Türkiye Yayinevi, Istanbul 1948
3. Georges Jean: «Το γραπτό είναι η μνήμη των ανθρώπων» Yapi Kredi Yayinlari Instanbul 2002
4. Hans Ferdinand Döpler: Πολιτισμός και Ήθος Bertelsman Verlag Műnchen 1971
5. Enver Uzun: 1916-1918. «Η Τραπεζούντα στους Ρωσικούς υπολογισμούς» Mor Taka Kitapligi, Trabzon 2009
6. Erdem Yücel: Trabzon(Τραπεζούντα) NET Yayini, Istanbul 1988
7. Ismet Zeki Eyuboglu: Μάτσκα, Pencere Yayinlari Istanbul 2004
8. Adnan Durmus: Στο εξωτερικό καπάκι του βιβλίου, φωτογραφίες με «Συμφωνίες Βαζελώνος» Eser Ofset Matbaacilik, Trabzon 2012
9. Ilyas Karagöz: «Τοπωνύμια της Τραπεζούντος» Derya Kitapevi Trabzon 2006
10.  F.I Uspenski – V.V Beneshevich: Οι πράξεις της Βαζελώνος (Vazelonske Akty) Leningrad 1972
11. Erdem Yücel: Trabzon(Τραπεζούντα) NET Yayini, Istanbul 1988
12. P. Minas Bijiskyan: Ιστορία Παραλίων Εύξεινου Πόντου και η γεωγραφία τους (1817-1819)  I.Ü Edebiyat Fakültesi Yanini, Istanbul        1969
13. Erdem Yücel: Trabzon(Τραπεζούντα) NET Yayini, Istanbul 1988
14. Για να διασώσει από τη λεηλασία ένα σημαντικό μέρος των πιο σπουδαίων βιβλίων και εγγράφων της Μονής Παναγίας Σουμελά, τα απέστειλε στην Άγκυρα ο Έπαρχος Μάτσκας εκείνης της περιόδου (11.12.1922-25.4.1924) Σαντουλάχ Μπέη, επονομαζόμενος και «Άραβας Έπαρχος». Περισσότερα περί αυτού, όρα βιβλίο Mehmet Bilgin «Από Άραβας Έπαρχος, στην Τουρκική Πρωθυπουργία» Περιοδικό Ιστορία και Κοινωνία Αριθμ. 126 Κων/πολη, Ιούνιος 1994.
15.    Hikmet Aksoy: «Μία ζωή, μία πόλη» Οι αναμνήσεις του Τραπεζούντιου δημοσιογράφου Çevdet Alap. Trabzon Gazeteciler Cemiyeti Yayini, Trabzon 2008.
16. Semavi Eyice: «Μερικές σημειώσεις για το Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά» YKY Istanbul 1997. Στο έργο αυτό δίδεται ξεχωριστή βιβλιογραφία για τα 66 βιβλία που υπάρχουν στο Μουσείο. Τα κείμενα αυτά αργότερα μεταφέρθηκαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Άγκυρας.
17. Jakob Philip Falmerayer « Σκηνές από την Ανατολή» Imke Kitapevi, Ankara 2002.
18. Semavi Eyice: «Το Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, κοντά στην Τραπεζούντα» Belleten Νο18 Türk Tarih Kurumu Yayini  Ankara 1966.
19. Richard Dietrich «Διγενής Ακρίτας. Το μόνο Βυζαντινό έπος που έφτασε στις μέρες μας» Tarih Vakfi Yayinlari Istanbul 2009.
20. Bernt Brendemoen «Century Karamanlidika Codex from Soumela Monestery in Trabzon» Harraso witz Verlag Wiesbaden 2010.

ΤΕΛΟΣ